W związku ze zbliżajcym się rozpoczęciem roku szkolnego publikujemy odczyt „Stan szkolnictwa polonijnego w Rosji w latach 1998—2011”, wygłoszony przez p. Prezes FPNKA „Kongres Polaków w Rosji” Halinę Subotowicz-Romanową na Światowym Zjeździe Nauczycieli Polonijnych (Ostróda, 14—17 kwietnia 2011 r.)

Odrodzenie świadomości narodowej i przyznawanie się do narodowości polskiej i do polskiego pochodzenia stało się możliwe dla Polaków, mieszkających w Rosji w 1989 roku, w wyniku transformacji politycznej w Rosji i Polsce. Polacy zaczęli odradzać stowarzyszenia polonijne, które w latach represji były rozwiązane, ich mienia skonfiskowane, a liderzy represjonowani. Powstające stowarzyszenia stawiały przed sobą odrodzenie tożsamości narodowej, języka, tradycji i kultury polskiej. Podstawowym kierunkiem działalności polonijnej była oświata, nauczanie języka polskiego dzieci, młodzieży i dorosłych. Według dannych statystycznych tylko 15% osób polskiego pochodzenia posługiwało się językiem polskim. Organizacje nie posiadały ani pomieszczeń, ani podręczników, ani programów, był wielki entuzjazm i potrzeba odrodzenia polskości. Zajęcia odbywały się w Domach Twórczości, klubach, szkołach ogólnokszałcących,w prywatnych domach. Pierwszymi nauczycielami byli prezesi lub osoby bez przygotowania pedagogicznego, znający język polski, często na niskim poziomie. Brak podręczników, programów metodycznych, praca bez wynagrodzenia, to wszystko nie zniechęcało nas do działania. W wielu organizacjach, szczególnie na Syberi, nauczanie języka polskiego i kultury prowadziły siostry zakonne z Polski, które przyjechały do rzymsko-katolickich parafii w Rosji. Chcę nadmienić, iż to polonijne organizacje w latach 90 XX wieku odzyskiwały w swych miejscowościach rzymsko-katolickie kościoły i odradzały polskie parafie. Tym bardziej obecnie martwi nas fakt, iż w naszych parafiach zanika język polski w liturgii, zmniejsza się odprawianie mszy w języku polskim.

W 1992 roku została na 1 Zjeżdzie powołana ogólnorosyjska organizacja Kongres Polaków w Rosji, zrzeszający regionalne Stowarzyszenia polonijne. Nadrzędnym celem Kongresu było niezwłoczne włączenie się do prac przygotowania ustawodawstwa dotyczącego mniejszości narodowych w Federacji Rosyjskiej. Liczne są ustawy federalne odnoszące się do praw mniejszości narodowych i mające wpływ na działalność polonijnych stowarzyszeń, a w opracowaniach których brałam, jako prezes Kongresu, bespośredni udział, są to: Konstytucja FR (12.12.1993r.), Ustawa o autonomii narodowościowo-kulturalnej (17.06.1996r.), Ustawa o językach narodów FR (25.11.1991r.), Ustawa o Rehabilitacji narodów represjonowanych FR (01.07.1993), Ustawa o stowarzyszeniach narodowościowych. Federacja Rosyjska jest członkiem Rady Europy i podpisała 28 lutego 1996 r. Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, którą retyfikowała 5 maja 1998r. Władze rosyjskie przygotowując raport z wykonania Konwencji przez FR tylko w 2009 r. konsultowały go z organizacjami narodowościowymi i pozarządowymi, więc braliśmy w tym udział. W dniu 10 maja 2001r. Rosja podpisała również Kartę Języków Regionalnych lub mniejszościowych FR. A więc oceniając ustawodawstwo Rosji w zakresie przestrzegania praw mniejszości narodowościowej i praw człowieka należy stwierdzić, że przepisy aktów prawnych spełniają standarty międzynarodowe dotyczące praw mniejszości narodowościowych. Jednak same ustawy nie mogą spełnić potrzeb mniejszości narodowościowych, jeżeli nie posiadają one wpełni mechanizmów realizacji, to właśnie obserwujemy w rzeczywistości jak jest realizowane prawo rosyjskie wobec polskiej mniejszości. W praktyce wygląda tak, że Polacy jako naród nie uzyskał rehabilitacji, polonijne organizacje nie posiadają pomieszczeń do prowadzenia działalności statutowej, szkolnictwo jest prowadzone nadal na nie wystarczającym poziomie: brak pomieszczeń do nauki, niedostateczne finansowanie, brak kadry pedagogicznej, programów.

Kongres Polaków w Rosji i powołana komisja oświatowa, w trosce o odrodzenie tożsamości polskiej, tradycji, języka w trudnych warunkach prowadzi szeroko zakrojoną działalność edukacyjną, zgodnie z celami statutowymi i wytycznymi wypracowanymi wspólnie na dorocznych naradach prezesów. Wyrazem tej działalności organizowane są:

- doroczne metodyczne kursy dla nauczycieli, pracujących w szkółkach polonijnych, organizowane w Moskwie, Abakanie, Sankt-Petersburgu, prowadzone przez wykładowców z Polonijnego Centrum Nauczycielskiego w Lublinie;

- konferencje oświatowe, celem poznania stanu oświaty polonijnej i wypracowanie odpowiednich zaleceń oraz rozwiązań problemów szkolnictwa polonijnego w Rosji, ( 4 konferencje organizowane przez Kongres 1994 r., 1998 r., 2005 r. — Moskwa, 2008r — Abakan);

- liczne konferencje historyczne organizowane przez polonijne stowarzyszenia w regionach i publikacje materiałów o losach Polaków w Rosji;

- pomoce metodyczne dla nauczycieli przygotowywane przez powołane Centrum metodycze w Moskwie i Abakanie;

- wyjazdy nauczycieli polonijnych na kursy metodyczne i starze do Polski;

- zdobycie środków w Ministerstwie Narodowości FR na wydanie podręcznika „Język polski w szkole”, opracowany przez O.Szapkinę, N.Ananiewę i W.Tichomirową, z którego korzystają szkoły polonijne w Rosji, Białorusi i Ukrainie;

Naczelnym celem naszej działalności w zakresie oświaty jest wszechstronna działalność na rzecz podtrzymania i umacniania więzi z językim polskim, historią i kulturą, oraz kształcenie młodych osób polskiego pochodzenia świadomych swej polskiej przynależności kulturowej oraz dumnych ze swoich polskich korzeni. Cele swe realizujemy poprzez:

- nauczanie języka polskiego, geografii i historii z próbą konfrontacji z historią Rosji;

- zapewnienie możliwości posługiwania się językiem polskim;

- przygotowanie młodzieży na wyższe studia w Polsce, organizując dla kandydatów uzupełniające kursy przygotowawcze;

- wyposażenie uczniów w wiedzę o Polsce jej historię, kulturę w celu propagowania jej w środowiskach swego zamieszkania i jako przykład może służyć wyświetlanie oraz propagowanie filmu o Papieżu Janie Pawle II „Nie bój się! Modlę się za Ciebie.”, oraz „Pamięć i ból Katynia” — te dokumentalne filmy zostały zrobione przez Polonię;

- pielęgnowanie w rodzinach tradycji, języka polskiego i wiary;

- udział w pisaniu Dyktanda z języka polskiego ku pamięci Krystyny Bochenek, organizowanego w regionalnych polonijnych Stowarzyszeniach, a następnie dla wyłonionych uczęstników w II ogólnorosyjskiej turze w Moskwie;

- udział młodego pokolenia w przygotowanie imprez polonijnych, tematycznych konferencji, odczytów, olimpiad „Wiedza o Polsce”;

- opieka i upamiętnianie miejsc pamięci związanych z historią Polaków, odwiedzanie miejsc pamięci przedewszystkim na Wszystkich Świętych, w rocznice w Katyniu i Miednoje;

- prowadzenie zajęć w muzeach polonijnych w Tiumieniu, Abakanie, Buzułuku w celu zapoznania młodzieży na podstawie zgromadzonych eksponatów i dokumentów z historią i losami Polaków w Rosji;

- udział zespołów młodzieżowych w festywalach wielonarodowościwych w celu propagowania polskiej kultury, kuchni i tradycji;

- pozyskiwanie i angażowanie młodzieży do udziału w zespołach polonijnych i teatrzykach;

- zachęcanie do przygotowania referatów w języku polskim na organizowane konferencje młodzieżowe;

- stosowanie różnych motywacji młodzieży do nauki języka polskiego, w tym wyjazdy do Polski na letnie kolonie, fundowane stypendia dla młodzieży studiującej w Rosji przez Fundację Semper Polonia”;

- prowadzenie letnich szkół języka polskiego dla młodzieży, organizowanych regionalnie: dla syberyjskiej części Rosji w Ułan-Ude, w Abakanie, wcześniej w Tomsku, dla europejskiej części — w Moskwie, w Orenbuskim Kraju.

Nauczanie języka polskiego jest prowadzone przez nauczycieli polonijnych nieodpłatnie, nadal nie posiadamy dobrze przygotowanej kadry pedagogicznej jak również odpowiednich warunków do pracy. Podjęliśmy starania nawiązania kontaktów współpracy z lokalnymi Kuratorium oświaty w celu uzyskania pomieszczeń do zajęć. Obecnie nauczanie języka polskiego jest prowadzone przez organizacje polonijne:

- w 11-letnich szkołach ogólokształcących w formie przedmiotu obowiązkowego w Moskwie, Kazaniu, Ufie, Tomsku, Sankt-Petersburgu, Abakanie - nauczyciele w tych szkołach mają etaty;

- w 11-letnich szkołach ogólnokształcących w formie przedmiotu fakultatywnego;

- w domach twórczości, bibliotekach w formie kursów lub kółek zainteresowań;

- w szkółkach sobotnio-niedzielnych, do których uczęszczają dzieci, młodzież i dorośli;

- w szkółkach parafialnych.

Ważnym elementem naszej pracy jest współpraca ze szkołami partnerskimi w Polsce, szkoda że prowadzona jest wyłącznie przez pojedyńcze stowarzyszenia.
Dużą motywacją dla młodzież do nauki języka polskigo były wyjazdy na kolonie do Polski, pozwalało to na bezpośrednie poznanie Polski. Obecnie od 3 lat młodzież polonijna nie posiada takiej możliwości.

Pomiędzy Polską i Rosją zostały podpisane dwustronne umowy bileteralne: Traktat między Rzeczpospolitą Polską a Federacją Rosyjską o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej współpracy w dniu 22.05. 1992r. oraz Porozumienie pomiędzy Ministerstwem Edukacji Narodowej Rzeczypospolitej Polski i Ministerstwem Oświaty i Nauki Federacji Rosyjskiej o współpracy w dziedzinie oświaty, w dniu 28.11.2005r. Pojawiła się możliwość sprowadzenia nauczycieli z Polski. Pierwsi nauczyciele kierowani do organizacji przez CODN przyjechali do Tomska z dojazdem do polskiej wsi Białystok na Syberii oraz dalekiej polskiej wsi Wierszyna pod Irkuckiem. W 2004 roku pracowało w naszych Poloniach 21 nauczycieli z Polski, w 2010r. już — 11 osób, natomiast w 2011r. — zostało 9 nauczycieli. Praca nauczycieli z Polski jest nieoceniona, to nie tylko nauczanie języka polskiego dzieci, młodzież i dorosłych lecz również pomoc w działalności polonijnej, pomoc w przygotowaniu imprez, olimpiad, konkursów, w redagowaniu polonijnych gazet. Nauczyciele z Polski nie mają lekko, czeka ich rozłąka z rodziną, wielotysięczne odległości do Polski, trudne warunki klimatyczne i bytowe. Podstawową przyczyną zmniejszenia się przyjazdu nauczycieli w ostatnich latach stało się wprowadzenie zaostrzonych procedur i zasad stosowanych przez Federalną Służbę Migracji FR wobec cudzoziemców przy uzyskaniu pozwolenia na zatrudnienie, uzyskanie wizy roboczej. Polonijne organizacje często nie wstanie są sprostać tym wymogom, wymaga to przygotowanie gigantycznej ilości dokumentów, wielodniowe stanie w kolejkach do urzędów.

Skutecznej pomocy w zakresie oświaty polonijnej w Rosji oraz poszukiwanie sprawnego modelu jej działalności, jest to niewątpliwie zadanie do rozwiązania jak przez Kongres Polaków w Rosji, tak i przez odpowiednie urzędy RP, ze szczególnym uwzględnieniem aspektów i warunków oraz specyfiki działalności polonijnej w Rosji. Wieloletnie doświadczenie naszej działalności dowodzi, iż niezbędnym jest powołanie polsko-rosyjskiej komisji dsp. oświaty polonijnej przez Ministerstwa Edukacji Polski i Rosji z udziałem Polonii, zadaniem której byłoby opracowanie koncepcji, programów nauczania, metodyki. Niewątpliwie stałoby się to pewnym bodzcem do włączenia się władz rosyjskich w proces realizacji polityki narodowościowej wobec mniejszości polskiej w Rosji. Tymbardziej jesteśmy zainteresowani udziałem w pracach Rady konsultacyjnej dsp. Oświaty polonijnej przy MEN RP, do której nie zostaliśmy zaproszeni, a to przecież pozwoliło by wspólnie zastanowić się i wypracować odpowiednie rozwiązania względem trudnej sytuacji oświaty polonijnej w Rosji.

Kongres Polaków w Rosji w imieniu całej Polonii Rosyjskiej wyraża podziękowanie za wsparcie i pomoc w wyposażeniu naszych szkół, w przeprowadzeniu remontów pomieszczeń szkoleniowych, wyposażenie w książki, organizowanie kursów dla młodzieży i nauczycieli, kolonii, pomoc w organizowaniu letnich szkół języka polskiego, dla Senatu RP, Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”, Fundacji „Pomoc Polakom na Wschodzie”, oraz Fundacji „Semper Polonia”, a także konsulatów RP w Rosji.

Zdjęcie: Anatol Mielnikow-Czajkowski