1. Wiadomości ogólne

1.1 Symbole narodowe

GODŁO

1.2 Ustrój

Rzeczpospolita Polska jest republiką parlamentarną, której władzę ustawodawczą sprawuje Sejm i Senat, władzę wykonawczą – prezydent i rząd oraz sądowniczą – sądy i trybunały: Konstytucyjny i Stanu. Posłowie, senatorzy i przedstawiciele organów samorządowych wybierani są w powszechnych, tajnych, bezpośrednich, wolnych wyborach.

Ustrojem ekonomicznym jest gospodarka wolnorynkowa oparta na konkurencji i swobodzie zawierania umów. Polska jest członkiem wielu ważnych organizacji międzynarodowych, takich jak: ONZ, Rada Europy, OECD (Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju), OBWE, Pakt Północnoatlantycki NATO (od 1999 r.) oraz Unii Europejskiej (od 2002 r.).

1.3 Terytorium i granice

Polska jest krajem europejskim średniej wielkości, o powierzchni 312,7 tys. km², w skład jej terytorium wchodzą wody wewnętrzne oraz 12-milowy pas wód terytorialnych. Kształt tego obszaru, zbliżony do okręgu, decyduje o dużej zwartości terytorialnej naszego kraju.

Obecne granice zostały ustalone pod koniec II wojny światowej na konferencji w Jałcie i Poczdamie. Wtedy naszymi sąsiadami były trzy państwa: ZSRR, Czechosłowacja i Niemiecka Republika Demokratyczna. Po 1999 r. i zmianach na mapie politycznej Europy graniczymy z siedmioma państwami. Długość granic wynosi 3582 km, z czego 528 km stanowi granica morska. Nasze granice są w większości granicami naturalnymi, przebiegają wzdłuż grzbietów Karpat i Sudetów oraz koryt rzek Bugu, Odry i Nysy Łużyckiej.

1.4 Podział administracyjny

Obecny podział administracyjny został wprowadzony w 1999 roku. Jest to podział trójstopniowy: 16 województw dzieli się na 379 powiatów, a te na 2478 gmin. Nazwy województw nawiązują do regionów historycznych, np. małopolskie, pomorskie, lub do nazw stolic, np. lubelskie czy łódzkie. W województwach działają dwa niezależne od siebie organy władzy: państwowy, na czele którego stoi mianowany przez premiera wojewoda, i samorządowy z sejmikiem wojewódzkim wybieranym przez mieszkańców, którym kieruje marszałek.

2. Cechy położenia geograficznego

Polska znajduje się na półkuli północnej i wschodniej, w centralnej części Europy. Położenie matematyczno - geograficzne wyznaczają skrajne punkty; na północy przylądek Rozewie, na południu szczyt Opołonek w Bieszczadach, na wschodzie kolano Bugu, a na zachodzie kolano Odry.

Konsekwencją rozciągłości równoleżnikowej ok. 10° jest zróżnicowanie czasu słonecznego, które wynosi 40 minut między wschodem i zachodem. W Polsce obowiązuje czas urzędowy: letni – strefa czasu wschodnioeuropejskiego, i zimowy – strefa czasu środkowoeuropejskiego. Konsekwencją rozciągłości południkowej ok. 5,5° są różnice w długości trwania dnia i nocy. W lecie na północy dzień jest o godzinę dłuższy niż na południu.

Położenie fizycznogeograficzne na styku Europy Zachodniej i Europy Wschodniej wpływa na cechy przejściowości wielu elementów środowiska przyrodniczego. Geologicznie obszar Polski znajduje się na styku trzech wielkich struktur tektonicznych budujących Europę. Większość terytorium to niziny należące do Niżu Środkowoeuropejskiego, na południu – góry Karpaty i Sudety. Pod względem hydrologicznym obszar Polski znajduje się w zlewisku Morza Bałtyckiego, w dorzeczach Wisły, Odry i rzek pobrzeża bałtyckiego. Położenie w umiarkowanych szerokościach geograficznych i w Europie Środkowej decyduje o klimacie określanym jako przejściowy [między morskim a kontynentalnym], ciepły, umiarkowany. Klimat ma wpływ na warunki geobotaniczne, Polska leży w strefie lasów mieszanych, przez nasz kraj przebiegają granice zasięgów drzew liściastych i iglastych.

Polska ma bardzo korzystne położenie komunikacyjne, bowiem przez nasz kraj przechodzą ważne szlaki tranzytowe łączące Europę Wschodnią z Europą Zachodnią. Sprzyja temu nizinne ukształtowanie powierzchni kraju. Duże znaczenie mają trasy tranzytowe z Europy Zachodniej do państw nadbałtyckich: Litwy, Łotwy i Estonii, z uwagi na ich przynależność do Unii Europejskiej. Położenie nad Bałtykiem również umożliwia kontakty drogą wodną z wieloma krajami świata.

Natomiast niekorzystne jest nasze położenie geopolityczne, odzwierciedlone w wielu bolesnych wydarzeniach historycznych, czyli Polska istniejąca między potęgami europejskimi – Rosją i Niemcami.

3. Środowisko przyrodnicze

Klimat

Zasadniczy wpływ na klimat Polski ma położenie geograficzne, czyli położenie w strefie klimatów umiarkowanych, w Europie Środkowej, gdzie ścierają się masy powietrza polarnomorskiego, napływające znad Atlantyku, z masami powietrza polarno kontynentalnego z Azji. Równoleżnikowe usytuowanie pasm górskich umożliwia swobodny przepływ tych mas powietrza. Obecność ciepłego prądu morskiego, Golfsztromu, opływającego wybrzeża Europy, wpływa na wyższe temperatury i nietypowy przebieg izoterm, głównie w porze zimowej. Na zróżnicowanie stanów pogodowych wpływ ma obecność ośrodków barycznych. W zimie pogodę kształtuje Niż Islandzki, Wyż Grenlandzki, Wyż Azjatycki, natomiast w lecie Wyż Azorski, Niż Południowoazjatycki. Napływ różnorodnych mas powietrza sprawia, że przez teren kraju często przechodzą fronty atmosferyczne: ciepłe i zimne, powodujące duże zmiany temperatury, ciśnienia, kierunku i prędkości wiatru oraz częste opady.

Temperatury powietrza wynikają z położenia Polski w umiarkowanych szerokościach geograficznych, o średniej rocznej 7–8°C. W najcieplejszym miesiącu, lipcu, temperatura kształtuje się na poziomie

18–19°C w centralnej Polsce, chłodniej jest na wybrzeżu i w górach. W styczniu najcieplejsze są zachodnie regiony kraju o temp. -2°C, a najzimniejsze rejony górskie i okolice Suwałk (północno-wschodnia część kraju), nazywane „polskim biegunem zimna”, o temp. -5,5°C. Izotermy stycznia mają przebieg południkowy, co świadczy o zanikaniu wpływu Atlantyku w miarę przesuwania się na wschód. 

Średnia roczna suma opadów atmosferycznych wynosi ok. 600 mm. Najmniej opadów, ok. 500 mm, jest w pasie nizin środkowopolskich, z powodu ich położenia w strefie cienia opadowego. Największe opady, ponad 1000 mm, występują w obszarach górskich. Polska położona jest w strefie wiatrów zachodnich i jest to dominujący kierunek ich napływu. W górach tworzą się wiatry typu fenowego, w Tatrach jest to halny, natomiast na wybrzeżu Bałtyku odczuwa się działanie bryzy morskiej.

Po analizie głównych elementów klimatu możemy określić klimat Polski jako umiarkowany, ciepły, przejściowy. Charakteryzuje się on dużą zmiennością stanów pogodowych, występowaniem cech typowych dla klimatu morskiego, np. duże zachmurzenie, częste opady, jak też cech typowych dla klimatu kontynentalnego – opady konwekcyjne obserwuje się głównie w lecie. Roczne amplitudy temperatur wzrastają w kierunku wschodnim, co oznacza, że na zachodzie lata są chłodne, a zimy łagodniejsze, natomiast na wschodzie – lata upalne, a zimy mroźne. Cechą przejściowości klimatu jest występowanie w Polsce sześciu termicznych pór roku. Oprócz wiosny, lata, jesieni i zimy wyróżnia się przedzimie i przedwiośnie.

Geologia i ukształtowanie terenu

Budowa geologiczna Polski jest bardzo zróżnicowana, wręcz mozaikowa, z uwagi na położenie Polski na styku trzech wielkich struktur tektonicznych Europy. Na północnym wschodzie znajduje się najstarsza prekambryjska platforma wschodnioeuropejska, na zachodzie trochę młodsza, bo paleozoiczna, platforma zachodnioeuropejska z wypiętrzonymi w tym czasie Sudetami i Górami Świętokrzyskimi. Na południu mamy struktury orogenezy alpejskiej – Karpaty, z ich najwyższym pasmem – Tatrami. W okresie plejstoceńskim (ok. 1 mln lat temu) prawie cały obszar Polski podlegał licznym zlodowaceniom. Obecność osadów ze wszystkich okresów geologicznych, procesy dynamiczne z przeszłości, jak wulkanizm, plutonizm, ruchy górotwórcze, różne warunki klimatyczne spowodowały powstanie wielu cennych bogactw naturalnych.

Bogate złoża węgla kamiennego na Śląsku i na Wyżynie Lubelskiej oraz brunatnego w centralnej Polsce są podstawą naszej energetyki. Posiadamy, w niewielkich ilościach, ropę naftową na Podkarpaciu i na zachodzie Polski. Warto zaznaczyć, że to Polak, Ignacy Łukasiewicz, opracował metodę rafinacji ropy, która zrewolucjonizowała światowy przemysł. Mamy także sporo gazu ziemnego i prawdopodobnie dużo, ale jeszcze nieudokumentowanych, złóż gazu łupkowego. Pokłady rud miedzi z domieszkami srebra, występujące na Nizinie Śląskiej, są zaliczane do złóż światowych. Z surowców metalicznych występują pokłady rud cynku i ołowiu na Śląsku i nieeksploatowane złoża rud żelaza na Suwalszczyźnie. Naszym skarbem od wieków są pokłady soli kamiennej. W Bochni jest czynny najstarszy odwiert w Europie, a kopalnia w Wieliczce jest muzeum wpisanym na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO. Głównym rejonem eksploatacji soli na potrzeby gospodarcze są Kujawy. Posiadamy też wszystkie potrzebne budownictwu surowce skalne, jak piaski, żwiry, gliny, wapienie, marmury, granity.

Ukształtowanie powierzchni

Polska jest krajem o dominacji nizin. Około 90% obszaru leży poniżej 300 m n.p.m. Występują one w północnej i centralnej części kraju. Na południu rozciągają się góry Karpaty i Sudety oraz pas wyżyn. Obszar Polski nachylony jest w kierunku północno-zachodnim, co potwierdza układ sieci rzecznej. Charakterystyczną cechą ukształtowania terenu jest występowanie równoleżnikowych pasów rzeźby, na przemian z niższymi i większymi wysokościami bezwzględnymi. W obrębie nich znajdują się największe krainy geograficzne Polski. 

Niziny nadmorskie – wąski pas na północy, uformowany przez lodowiec i fale morskie. Tu znajdują się najpiękniejsze plaże, fragmenty stromych klifów oraz rozległa delta Wisły. Jest to najniżej położony obszar Polski, z niewielkimi depresjami.

Pojezierza – rzeźba określana jako młodoglacjalna, czyli bardzo dobrze zachowane formy polodowcowe. Teren, choć zaliczany do nizin, jest bardzo urozmaicony pagórkami moren dennych i czołowych o wysokościach czasami ponad 300 m n.p.m. oraz krętymi pagórkami ozów. Występuje tu dużo jezior polodowcowych o różnych typach genetycznych: rynnowe, morenowe, „oczka”.

Niziny środkowopolskie – pas rzeźby, również ukształtowany przez lodowiec okresu wcześniejszego, dlatego krajobraz określamy jako staroglacjalny. Formy polodowcowe zbudowane ze skał o małej odporności zostały zniszczone przez wiatr i wodę, odznaczają się niewielkimi wysokościami i łagodnymi kształtami. 

Wyżyny i stare góry fałdowe – to obszar wyniesiony powyżej 300 m n.p.m., bardzo zróżnicowany genetycznie i krajobrazowo. 

W obrębie wyżyn polskich wyróżnia się: 

• Wyżynę Śląską – o krajobrazie przekształconym przez działalność górniczą i przemysłową

• Wyżynę Krakowsko-Częstochowską – zbudowaną ze skał wapiennych o rzeźbie krasowej

• Nieckę Nidziańską – teren obniżony, wypełniony złożami gipsów

• Wyżynę Kielecko-Sandomierską – o zróżnicowanej rzeźbie lessowej na Wyżynie Sandomierskiej i rzeźbie skał krzemianowych na Wyżynie Kieleckiej z pasmem Gór Świętokrzyskich i najwyższym szczytem Łysicą (612 m n.p.m.)

• Wyżynę Lubelską z Roztoczem – płaskowyż zbudowany ze skał wapiennych z pokrywą skał lessowych i charakterystycznymi wąwozami, parowami i unikalną roślinnością stepową.

Stare góry fałdowe to Sudety i Przedgórze Sudeckie. Pasmo sfałdowane w paleozoiku. Późniejsza orogeneza alpejska nadała im charakter gór zrębowych. Wtedy to powstał uskok brzeżny, który oddzielił Sudety od Przedgórza. Grzbiety górskie zniszczone przez procesy wietrzenia nie są wysokie, najwyższym z pasm są Karkonosze ze szczytem Śnieżką (1602 m n.p.m.).

Kotliny Podkarpackie – to równinny, lekko falisty obszar oddzielony wyraźnym progiem od Karpat. Obejmuje on Kotlinę Sandomierską i Oświęcimską. 

Młode góry fałdowe – to Karpaty wypiętrzone w orogenezie alpejskiej (w tej samej, co m.in. Andy, Alpy i Himalaje). Najwyższym pasem są Tatry, o rzeźbie wysokogórskiej, przekształconej przez lodowce górskie. Elementami tej rzeźby są ostre szczyty, duże wysokości względne, doliny U-kształtne, cyrki lodowcowe. Najwyższym szczytem Tatr i zarazem najwyżej położonym miejscem w Polsce są Rysy (2499 m n.p.m.). Największy obszar polskich Karpat zajmują Beskidy – góry o niższych wysokościach i bardzo zróżnicowanej rzeźbie. Najwyższym szczytem jest Babia Góra (1725 m n.p.m.) położona w Beskidzie Żywieckim.

Gleby

Pokrywa glebowa zaczęła kształtować się po ustąpieniu lodowca na skałach macierzystych, jakimi były gliny, piaski, żwiry. W warunkach klimatu początkowo subpolarnego, później umiarkowanego wytworzyły się gleby charakterystyczne dla tej strefy klimatycznej i roślinnej. 80% powierzchni kraju pokrywają gleby strefowe bielicowe i brunatne. Bielice, o małej przydatności dla rolnictwa, powstały na podłożu piaszczystym, pod lasem iglastym. Gleby brunatne, o większej zawartości próchnicy i większym wykorzystaniu rolniczym, rozwinęły się na podłożu gliniastym pod lasem liściastym lub mieszanym.

Najżyźniejszymi glebami w Polsce są czarnoziemy. Niestety stanowią tylko 1% powierzchni kraju. Posiadają bardzo duży poziom próchniczy, wytworzone są na lessach, pod roślinnością trawiastą, stepową. Są one charakterystyczne dla strefy klimatu umiarkowanego ciepłego, kontynentalnego, toteż ich obecność w Polsce związana jest z rejonami południowo-wschodnimi.

Z gleb tzw. astrefowych w Polsce występują mady rzeczne – bardzo żyzne gleby aluwialne dolin i delt rzecznych, największy ich obszar występuje na Żuławach Wiślanych. Czarne ziemie – również żyzne, wytworzone pod roślinnością łąkową głównie dawnych obszarów jezior zastoiskowych, występują w postaci nieregularnych płatów w wielu miejscach Polski. Gleby, które nie mają żadnego znaczenia rolniczego, to gleby górskie, słabo wykształcone lub gleby bagienne, zbyt silnie nawilgocone.

Wody

Niemal cały obszar Polski leży w zlewisku Morza Bałtyckiego. Należą do niego dorzecza Wisły, Odry i rzek pobrzeża bałtyckiego. Najdłuższą rzeką Polski jest Wisła (1047 km) – w przybliżeniu sześciokrotnie krótsza niż Amazonka. Od źródeł na stokach Baraniej Góry do ujścia w Zatoce Gdańskiej przepływa niemalże przez całe terytorium Polski z południa na północ. Odra, druga co do długości rzeka Polski, ma swoje źródła w Czechach i jest rzeką graniczną na zachodzie kraju. Rzeki pobrzeży mają swoje źródła na północnych stokach pojezierzy, są krótkie i mają niewielkie dorzecza. Charakterystyczną cechą sieci rzecznej jest asymetria dorzeczy, przy czym prawe są bardziej rozbudowane niż lewe. Wynika to z nachylenia Polski w kierunku północno-zachodnim. Niektóre rzeki, np. Warta czy Noteć, płyną w kierunku zachodnim, wykorzystując fragmenty pradolin polodowcowych. Systemy rzeczne powiązane są licznymi kanałami pełniącymi funkcje transportowe, rekreacyjne czy melioracyjne. Przepływy wody w rzekach wykazują duże wahania w ciągu roku. Największe stany wód notuje się w lipcu, co jest związane z dużymi opadami letnimi oraz wiosną, z powodu topnienia pokrywy śnieżnej. Najniższe stany wód występują jesienią i zimą.

Jeziora zajmują 1% powierzchni kraju. Koncentrują się głównie w pasie pojezierzy, co wynika z działalności lodowca na tym terenie. Największe jest morenowe jezioro Śniardwy (113 km²), a najgłębsze – rynnowe jezioro Hańcza (108 m). Wzdłuż linii brzegowej Bałtyku występują liczne jeziora przybrzeżne: Gardno, Jamno, Łebsko i inne. W środkowych odcinkach biegu rzek występują starorzecza (dawne zakola rzek), a w dolnym – jeziora deltowe, jak np. Drużno k. Elbląga. Malowniczy krajobraz gór urozmaicają małe, czyste, okrągłe jeziora cyrkowe. W Polsce wybudowano wiele jezior sztucznych. Główne cele budowy dotyczą energetyki, ale też retencjonowanie wody wykorzystuje się w rolnictwie, gospodarce, turystyce i transporcie wodnym. Największy powierzchniowo zbiornik to włocławski na Wiśle, a największą pojemność ma zbiornik soliński na Sanie, nazywany Morzem Bieszczadzkim.

Polska posiada duże zasoby wód mineralnych, jak solanki, szczawy, wody siarkowe. Posiadają one znakomite właściwości lecznicze, toteż na ich bazie powstały liczne uzdrowiska, jak Ciechocinek, Kudowa-Zdrój, Nałęczów-Zdrój czy Busko-Zdrój. Ostatnio rozpoczęto na większą skalę eksploatację wód termalnych, których zasoby pokrywają się z geologiczną granicą struktur tektonicznych. To początek rozwijającej się w Polsce geotermii.

Rośliny i zwierzęta

Bardzo duża różnorodność gatunkowa roślin i zwierząt oraz bogactwo zbiorowisk leśnych związane są z położeniem Polski w strefie klimatycznej umiarkowanej, przejściowej. Brak naturalnych barier sprzyjał przebiegowi szlaków migracyjnych wschód – zachód. Polska znajduje się w strefie lasów mieszanych, a jedynie w części południowo-wschodniej w strefie stepów lesistych. Lasy zajmują 29% powierzchni kraju. Wśród nich dominują bory – lasy iglaste, w których przeważającym gatunkiem jest sosna. Bory świerkowe związane są z pasmem regla górnego na południu Polski oraz w północno--wschodniej części kraju, co jest związane z najdalszym zasięgiem tajgi syberyjskiej. Bory jodłowe należą do rzadkości, dlatego puszcza jodłowa w Górach Świętokrzyskich objęta jest ochroną parku narodowego. Drzewa liściaste z domieszką drzew iglastych tworzą zbiorowiska zwane grądami, w których głównymi gatunkami drzew są dęby, graby i buki.

Świat zwierząt jest bogatszy od świata roślin. Faunę reprezentuje wiele gatunków charakterystycznych dla Europy, jak dziki, sarny, jelenie, zające, łosie oraz olbrzymia różnorodność ptaków i gadów. Przez Polskę przebiegają granice zasięgów występowania wielu zwierząt, jak zając bielak, słowik rdzawy, dzięcioł, jeż zachodni, a także gatunków roślin, takich jak modrzew polski, jarząb szwedzki, jodła pospolita.

Parki narodowe

Obszary wyróżniające się szczególnymi walorami przyrodniczymi, najpiękniejszymi krajobrazami, unikalnymi siedliskami flory i fauny zostały objęte różnymi formami ochrony. Najważniejszą prawną formą ochrony są parki narodowe, których w Polsce jest 23.

Parki skupione w Polsce północnej i środkowej chronią elementy rzeźby polodowcowej (Wigierski PN, Drawieński PN), charakterystyczne typy wybrzeża klifowego (Woliński PN), największy w Europie pas wydm ruchomych (Słowiński PN). Największy jest Biebrzański PN utworzony na obszarze wielkiego kompleksu bagien i torfowisk porośniętych olsami i łęgami. Na obszarze wyżyn i gór parki narodowe obejmują formy rzeźby krasowej (Ojcowski PN), rumowiska skalne, gołoborza (Świętokrzyski PN), przełomową dolinę Dunajca z malowniczymi skałami (Pieniński PN) oraz wysokogórską rzeźbę alpejską (Tatrzański PN). Innymi formami ochrony są rezerwaty ścisłe i częściowe, pomniki przyrody i parki krajobrazowe.

4. Ludność

Potencjał ludnościowy Polski to 38,5 mln obywateli i 29. miejsce w świecie. Dla porównania, Brazylia liczy 184 mln obywateli, tj. 5 razy więcej. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 122 osoby/km². Rejony największej koncentracji to poza dużymi miastami obszary Polski centralnej i południowej. Istotne zmiany ludnościowe w Polsce kształtowane były przez kataklizm II wojny światowej, zmiany granic, ruchy migracyjne i „falowy” rozwój demograficzny. Przyrost naturalny w okresie powojennym kształtowany był przez zróżnicowany wskaźnik urodzeń i stabilny wskaźnik zgonów. Po zakończeniu II wojny światowej osiągnięty został najwyższy wskaźnik przyrostu naturalnego, ok. 20%, zwany wyżem kompensacyjnym. Duża liczba urodzeń związana była z masowym zawieraniem związków małżeńskich w warunkach stabilizacji po wojnie. W kolejnym okresie nastąpił niż demograficzny

– dzieci mało licznego pokolenia urodzonego w okresie wojny. Piramida wieku, czyli graficzny obraz struktury ludności Polski, wskazuje na występujące na przemian wyże i niże demograficzne. W grupach wiekowych widać dominację ludzi w wieku produkcyjnym, natomiast maleć będzie grupa dzieci i młodzieży w związku z utrzymującym się od lat 90. bardzo niskim, czasami ujemnym, przyrostem naturalnym. Z powodu przedłużającej się długości życia będzie wzrastała liczba ludzi w wieku poprodukcyjnym. Zmiany te wskazują na starzenie się społeczeństwa polskiego.

Stale utrzymujące się ujemne saldo migracji (więcej osób wyjeżdża z Polski niż do niej przyjeżdża) również przyczynia się do spadku liczby ludności. Najintensywniejsze ruchy migracyjne miały miejsce w czasie i po II wojnie światowej. Były to przesiedlenia, wywóz ludności polskiej na Syberię, na roboty do Niemiec, zmiany związane ze zmianą granic, czyli powroty Polaków ze Wschodu, zasiedlanie Ziem Zachodnich. Na całym świecie można spotkać skupiska Polaków, którzy znaleźli się poza granicami kraju w wyniku wcześniejszych migracji przedwojennych czy tych współczesnych, związanych z otwarciem rynków pracy w ramach Unii Europejskiej. Największe skupiska polonijne to Stany Zjednoczone (Chicago), Kanada, Brazylia (Kurytyba), Niemcy i obecnie Wielka Brytania, Włochy, Belgia. Wielu Polaków po wojnie pozostało na Wschodzie – na Litwie, Białorusi, Ukrainie czy w Kazachstanie.

Polska jest krajem jednolitym pod względem narodowościowym. Mniejszości narodowe stanowią zaledwie 2,5% ludności. Są to głównie Niemcy, Białorusini, Ukraińcy, Litwini i Żydzi.

94% Polaków deklaruje przynależność do Kościoła rzymskokatolickiego. Istnieją też inne Kościoły i związki wyznaniowe, koncentrujące głównie mniejszości narodowe; Kościół prawosławny, ewangelicko-augsburski, luterański, mariawicki i inne.

5. OSADNICTWO

Sieć osadniczą w Polsce tworzą wsie i miasta. Wieś jest osadą, w której podstawowym źródłem utrzymania ludności jest rolnictwo, natomiast miasta to osiedla, którym nadano prawa miejskie i gdzie ludność zatrudniona jest w zawodach pozarolniczych, czyli w usługach i przemyśle.

W Polsce jest 54 tys. wsi bardzo zróżnicowanych wielkościowo i pod względem układu przestrzennego. Zabudowania gospodarcze wraz z przylegającymi polami tworzą typy wsi, np. ulicówki, owalnice, wielodrożnice. Współczesna wieś przechodzi silne przeobrażenia zwane urbanizacją wsi. Przyczyną zmian jest ciągły spadek ludności utrzymującej się z rolnictwa i podejmowanie innej działalności związanej z usługami czy zakładaniem małych i średnich firm. Wieś coraz bardziej upodabnia się do miasta, powstają obiekty handlowe, magazyny, hale biurowe, piękne architektonicznie wille, które stają się drugimi domami ludności z miast. Bardzo szybko rozwija się agroturystyka, oferując ludziom odpoczynek w czystym środowisku, często z bardzo dobrą tradycyjną kuchnią.

Sieć miejska reprezentowana jest przez 891 nierównomiernie rozmieszczonych miast, różnej wielkości, powstałych we wszystkich okresach historycznych i pełniących obecnie różne funkcje. Najstarsze miasta powstały w średniowieczu. Ich „starówka” ma zachowany układ przestrzenny typowy dla tego okresu, czyli regularny rynek, ratusz, mury obronne z bramami. Miastami tego typu są Kraków, Gdańsk, Toruń. Perłą polskiego renesansu jest Zamość, miasto – forteca, w którym całe centrum pochodzi z tego okresu. Typowymi miastami przemysłowymi z XIX w. o szachownicowym układzie ulic, z fabrykami, kamienicami przemysłowców jest Łódź i położony niedaleko Warszawy Żyrardów. Rozwój miast związany jest z funkcją, jakie to miasto pełni. Warszawa jako stolica kraju i wszystkie stolice województw pełnią funkcję administracyjną, Zakopane położone w sercu Tatr, Karpacz w Sudetach, Sopot nad morzem pełnią funkcję turystyczną. Częstochowa – stolica duchowa Polski, Kalwaria Zebrzydowska z manierystycznym zespołem architektonicznym czy Świebodzin z niedawno postawioną statuą Chrystusa Króla pełnią funkcję religijną.

Zespoły miast położonych blisko siebie tworzą aglomeracje. Największą aglomeracją policentryczną jest górnośląska licząca ok. 4 mln ludności. Jest to zespół kilku dużych miast (Katowice, Bytom, Sosnowiec, Chorzów, Zabrze), które rozwijały się równocześnie na bazie kopalń eksploatujących węgiel kamienny. Aglomeracja trójmiejska (Gdańsk, Gdynia, Sopot) reprezentuje typ aglomeracji portowej. Więcej jest aglomeracji monocentrycznych, w których wokół jednego dużego miasta powstało wiele mniejszych tzw. miast satelitarnych. Przykładem są aglomeracje: warszawska, łódzka, krakowska, wrocławska czy poznańska.

6. GOSPODARKA

Obecny rozwój gospodarczy Polski należy rozpatrywać w kontekście transformacji politycznej i ustrojowej rozpoczętej w 1989 r. Po II wojnie światowej przez prawie 50 lat Polska była pod silnymi wpływami Związku Radzieckiego, należała do bloku państw socjalistycznych. Gospodarka, centralnie planowana, była podporządkowana potrzebom ZSRR, rozwijał się przemysł ciężki, zbrojeniowy, energetyczny. Zakłady przemysłowe były własnością państwa, często nierentowne, związane z przerostem zatrudnienia. Wyroby przemysłowe cechowała niska jakość, nie istniała konkurencja, wzrastało zacofanie technologiczne w stosunku do państw zachodnioeuropejskich. W 1989 r. po obaleniu komunizmu Polska staje się krajem wolnym, demokratycznym, w którym zaczynają funkcjonować zasady gospodarki wolnorynkowej opartej na rachunku ekonomicznym. Następuje prywatyzacja gospodarki, napływ kapitału zagranicznego, upadek wielu zakładów przemysłowych o przestarzałych technologiach, wzrasta bezrobocie na skutek ograniczenia zatrudnienia. W przemyśle coraz większy udział mają przemysły zaawansowanych technologii, następuje modernizacja ciągów produkcyjnych. Te przemiany określane są mianem restrukturyzacji polskiej gospodarki.

Rolnictwo

Warunki naturalne ogólnie sprzyjają rolnictwu Polski. Korzystne jest nizinne ukształtowanie terenu, klimat umiarkowany przejściowy wpływa na zróżnicowanie upraw, gleby klasy dobrej i bardzo dobrej stanowią 25% gleb. W strukturze własnościowej dominują gospodarstwa indywidualne. Państwowe Gospodarstwa Rolne w okresie transformacji zostały zlikwidowane. Gospodarstwa rolne są bardzo rozdrobnione, średnia ich wielkość to 8,6 ha. Cechą niekorzystną jest duży wskaźnik zatrudnienia w rolnictwie oraz podeszły wiek i niski stopień wykształcenia ludności rolniczej. Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej rolnictwo musiało sprostać wymaganiom unijnym, polepszyła się jakość produktów rolnych, zwiększyła towarowość rolnictwa, powstało wiele nowoczesnych gospodarstw o ścisłej specjalizacji. Najważniejszymi regionami rolniczymi są Nizina Śląska, Nizina Wielkopolska, Wyżyna Lubelska, Wyżyna Sandomierska, Podkarpacie, Żuławy Wiślane oraz Nizina Szczecińska. Są to tereny najlepszych gleb-czarnoziemów, czarnych ziem i mad rzecznych, na których uprawia się przede wszystkim pszenicę, buraki cukrowe, jęczmień, rzepak. Intensywny charakter produkcji rolnej na tym terenie skutkuje wysokimi plonami, wysokim stopniem towarowości, wysoką jakością produktów rolnych.

Na gorszych glebach brunatnych i bielicowych w  Polsce centralnej i wschodniej uprawia się tradycyjne żyto, owies i ziemniaki, które są podstawą wyżywienia ludności polskiej.

Polska jest znaczącym producentem warzyw i owoców, których uprawy koncentrują się w cieplejszych regionach centralnych i południowych. Wśród warzyw dominują: kapusta, marchew, cebula, pomidory, a wśród owoców: jabłka, wiśnie, śliwy, truskawki, porzeczki. 

W produkcji zwierzęcej największe znaczenie ma chów bydła, trzody chlewnej, drobiu.

Przemysł

Podstawą przemysłu jest energetyka, w której 96% wytwarzanej energii pochodzi z elektrowni cieplnych zlokalizowanych głównie w miejscu wydobycia surowców. Są to elektrownie wykorzystujące węgiel kamienny: Jaworzno, Rybnik, Trzebinia na Górnym Śląsku, Kozienice, Połaniec nad Wisłą. Węgla brunatnego nie transportuje się, dlatego elektrownie budowane są w miejscu jego eksploatacji. Elektrownia Bełchatów jest największą elektrownią w Europie bazującą na węglu brunatnym. Mniejsze to elektrownia Konin, Turów, Adamów. Potencjał energetyczny rzek jest wykorzystany w małym stopniu. Niewielkie hydroelektrownie to Solina na Sanie, Włocławek na Wiśle, Nidzica na Dunajcu. Funkcjonują też elektrownie tzw. szczytowo-pompowe, uruchamiane w czasie największego zapotrzebowania na energię – Żarnowiec i  Porąbka-Żar.

Z odnawialnych źródeł energii duże znaczenie może mieć w przyszłości geotermia. Szybko powstają parki wiatrowe, szczególnie na wybrzeżu, gdzie wieją najsilniejsze wiatry.

Przemysł ciężki, metalurgiczny wykazuje stagnację, sporo nierentownych hut żelaza zamknięto. Dobrze rozwija się hutnictwo miedzi na bazie bogatych złóż na Nizinie Śląskiej oraz tradycyjne hutnictwo cynku i ołowiu na Górnym Śląsku. Produkcja paliw występuje w 2 głównych rafineriach Polski Petrochemii Gdańsk przerabiającej ropę importowaną drogą morską i Petrochemii w Płocku bazująca na ropie transportowanej rurociągiem z Rosji. Dobrze rozwijają się inne działy: przemysłu elektromaszynowego, chemicznego, spożywczego. Pozytywnym zjawiskiem jest coraz większy udział przemysłów wysokiej techniki, wzrost konkurencji, powstawanie wielu firm małych, średnich, które są elastyczne i szybko reagują na zmiany i zapotrzebowanie rynku.

Turystyka – podróż po Polsce

Polska od wielu lat w rankingach najbardziej atrakcyjnych turystycznie miejsc w Europie plasuje się bardzo wysoko. To wszystko dzięki niezwykłej różnorodności przyrodniczej kraju a także długiej i bogatej historii. Nie ma bezpośrednich lotów z Brazylii do Polski. Lecąc z Brazylii najprawdopodobniej wylądujesz w stolicy kraju – Warszawie, blisko 2-milionowym mieście położonym w centralnej części kraju. Warszawa jest szybko rozwijającą się metropolią, głównym centrum biznesowym kraju, gdzie mieści się siedziba prezydenta i rządu. W Warszawie koniecznie trzeba zobaczyć Stare Miasto, a tam pomnik Syrenki na Rynku Starego Miasta, Zamek Królewski, przepiękne gotyckie kościoły. Na Starówce możesz spróbować także w wielu miejscach tradycyjnej polskiej kuchni. Schodząc w dół po schodach w kierunku Wisły, warto zwrócić uwagę na park fontann, gdzie każdego letniego wieczoru możesz uczestniczyć w pokazie gry światła i muzyki. W pogodny dzień wybrzeże Wisły zachęca do spacerów. Do innych atrakcji miasta możemy zaliczyć Łazienki Królewskie – zespół pałacowo-parkowy, który jest miejscem licznych wydarzeń o charakterze kulturalnym, sportowym, naukowym, a na co dzień stanowi ulubione miejsce spacerów warszawiaków. Charakterystyczną budowlę, która często jest kojarzona z miastem, stanowi Pałac Kultury i Nauki, gdzie z 30. piętra, można zobaczyć panoramę całej Warszawy.

W okolicach Warszawy znajduje się duży obszar leśny nazwany Puszczą Kampinoską, na terenie którego znajduje się Kampinoski Park Narodowy. Puszcza słynie z piaszczystych wydm śródlądowych a jej, znakiem firmowym jest zamieszkujący puszczę łoś. 

Pod Warszawą w Żelazowej Woli urodził się znany na całym świecie polski kompozytor Fryderyk Chopin. W domu jego urodzenia obecnie znajduje się muzeum.

W północnej części kraju wybrzeże Bałtyku zachwyca najpiękniejszymi plażami w Europie, zróżnicowanym wybrzeżem, pięknem zabytkowych kościołów, pałaców, a także oryginalnych starych chat rybackich. Tutaj znajdzie miejsce dla siebie każdy. Dla miłośników kurortów nadmorskich, atrakcyjnych pensjonatów, smażalni rybnych lub deptaków polecany są: Kołobrzeg, Ustka, Półwysep Helski, a także trójmiasto (Gdynia, Gdańsk i Sopot). Ci, którzy wolą ciszę, spokój, obcowanie z naturą, znajdą swoje miejsce w niewielkich wioskach i miasteczkach jak, np. Sasino. Mówiąc o północnej części kraju, nie sposób nie wspomnieć o Słowińskim Parku Narodowym – niebywałej atrakcji wybrzeża polskiego. Park zachwyca każdego ruchomymi wydmami nadmorskimi, a także unikatową roślinnością. Nieco bardziej na południu warto odwiedzić Kaszuby i polskie grody, takie jak Kamień Pomorski czy Koszalin. Kaszuby są rejonem wyjątkowym, o oddzielnej kulturze, a nawet języku. To kraina niezwykle różnorodna z pięknymi widokami, jeziorami, lasami, wzgórzami i malowniczymi wąwozami.

Bez wątpienia można stwierdzić, że Mazury są cudem natury. W gronie finalistów w konkursie

na 7 cudów świata znalazła się nasza polska Kraina Jezior Mazurskich, które zostały uznane za jedno z 5 najpiękniejszych miejsc w Europie i jedno z 28 takich miejsc na Ziemi. 

Mazury są rajem dla miłośników sportów wodnych, szczególnie żeglarstwa. Oprócz atrakcji wodnych Mazury zachęcają do odwiedzenia kurortów, jakimi są Mikołajki czy Giżycko. W pobliskich lasach kryją się także historyczne niespodzianki, jak np. tajne kwatery i bunkry z czasów II wojny światowej.

Przemieszczając się na wschód kraju, odnajdziesz jedyne zachowane bez ingerencji człowieka w Europie tereny leśne w Puszczy Białowieskiej. Do terenów niemal nietkniętych ręką człowieka zaliczamy także dorzecze rzeki Rospudy. Krajobrazy bagienne o unikatowej roślinności i zwierzynie możesz podziwiać w Biebrzańskim Parku Narodowym. Podlasie obfituje w przepiękne wioski z tradycyjnymi polskimi chatami, kościołami i zabytkowymi dworami. W Hajnówce przy granicy białoruskiej możesz zobaczyć w jednym miejscu cerkiew, synagogę i kościół katolicki. Można tutaj wciąż podziwiać tradycyjne obrządki. 

Niewielkie wzgórza porośnięte lasami, ostroja ptactwa i zwierzyny, ojczyzna koników polskich to Roztocze, rozciągające się od Lubelszczyzny po Lwów na Ukrainie. „Szumy na Tanwi” to jedna z atrakcji Roztocza, czyli rezerwat ze skalistymi progami, po których spływa woda, tworząc krajobraz wodospadów. 

Polska to kraj o bardzo bogatej, ciekawej i trudnej historii. Z pewnością warto ją poznać. Dlatego też nie tylko warunki przyrodnicze Polski są atrakcyjne turystycznie, ale także miasta. Tutaj śladów historii jest niezwykle dużo. Warszawa, Gdańsk, Kraków, Poznań, Łódź czy Toruń obfitują w ciekawe miejsca historyczne, kulturalne a także rozrywkowe. Kraków to drugie po Warszawie najbardziej znane miasto wśród obcokrajowców. Na szczególną uwagę zasługuje tutaj przepiękne Stare Miasto z Sukiennicami i Kościołem Mariackim, gdzie codziennie w południe możesz posłuchać hejnału granego z wieży mariackiej. Do atrakcji Krakowa należy także zaliczyć Wawel – byłą siedzibę królów polskich. Poznań położony nad rzeką Wartą jest jednym z najstarszych miast Polski. Słynne poznańskie koziołki codziennie o godzinie 12 bodą się na wieży poznańskiego Ratusza. Łódź jest stolicą polskiej kinematografii z najdłuższą ulicą w Polsce i jednocześnie jednym z najdłuższych deptaków w Europie – ulicą Piotrkowską.

Południe Polski to przede wszystkim rejony górzyste, które obfitują w atrakcje turystyczne: latem na pieszych szlakach górskich i zimą podczas białego sportowego szaleństwa. Bieszczady pokryte rozległymi połoninami zachwycają swoim urokiem i malowniczymi krajobrazami. Sudety także zasługują na szczególne zainteresowanie, a w szczególności pasmo Karkonoszy i Gór Stołowych. Największym jednak zainteresowaniem cieszą się najwyższe polskie góry – Tatry. Tatry, o krajobrazie alpejskim, urzekają dolinami polodowcowymi, mnogością szlaków pieszych, wysokimi, stromymi szczytami i rwącymi górskimi potokami. Stolica polskich Tatr, Zakopane, to ośrodek turystyczny z bogatą bazą noclegową i gastronomiczną, to tutaj możesz spróbować lokalnego jedzenia i typowego górskiego sera – oscypka. Do atrakcji Zakopanego zaliczymy z pewnością kolejkę linową na Kasprowy Wierch, najsłynniejszy deptak – Krupówki, kolejkę na Gubałówkę i wiele, wiele innych.